Trong tiến trình phát triển của mỗi quốc gia, tri thức luôn là động lực then chốt quyết định vị thế và tương lai. Nếu như thế kỷ XX, giáo dục đại học chủ yếu gắn với sứ mệnh đào tạo công chức, kỹ sư, bác sĩ nhằm phục vụ công cuộc kiến thiết đất nước, thì bước sang thế kỷ XXI, yêu cầu đã thay đổi căn bản. Xã hội hiện đại đòi hỏi một thế hệ nhân lực không chỉ giỏi chuyên môn mà còn sáng tạo, thích ứng nhanh với biến động, có tinh thần trách nhiệm với cộng đồng và năng lực chung sống hài hòa với môi trường tự nhiên.
Trong bối cảnh ấy, Nghị quyết số 68-NQ/TW của Bộ Chính trị (ban hành ngày 4/5/2025) đã xác định rõ định hướng phát triển kinh tế tư nhân trở thành một động lực quan trọng của nền kinh tế. Để hiện thực hóa mục tiêu này, giáo dục đại học giữ vai trò trung tâm: không chỉ cung cấp nguồn nhân lực, mà còn kiến tạo những con người tự tin khai phóng tiềm năng bản thân, đồng hành cùng doanh nghiệp và cộng đồng trong kiến tạo giá trị.
Từ giảng đường đến hệ sinh thái tri thức, mô hình giáo dục đại học đang cần một sự tái định vị toàn diện. Nếu trước đây, giảng đường là không gian khép kín với nhiệm vụ truyền đạt kiến thức, thì nay, đại học phải trở thành một hệ sinh thái tri thức mở, nơi nghiên cứu – giảng dạy – khởi nghiệp – cống hiến gắn bó mật thiết với nhau. Thị trường lao động toàn cầu thay đổi quá nhanh, với sự bùng nổ của công nghệ số, trí tuệ nhân tạo, sự dịch chuyển nhân khẩu học, hay những thách thức chưa từng có từ biến đổi khí hậu. Một chương trình đào tạo tách biệt với đời sống xã hội sẽ không thể đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững.
Trong hệ sinh thái tri thức ấy, nhà trường vừa là trung tâm nghiên cứu, vừa là điểm kết nối doanh nghiệp, đồng thời là không gian gắn bó với cộng đồng. Giảng viên và sinh viên không chỉ tiếp nhận tri thức mà cùng nhau kiến tạo tri thức mới. Doanh nghiệp không chỉ tuyển dụng mà còn tham gia thiết kế chương trình đào tạo, mở ra cơ hội thực hành. Cộng đồng địa phương không chỉ thụ hưởng mà còn trở thành đối tác cùng đồng hành. Chính sự mở rộng vai trò này giúp đại học trở thành một phần sống động trong mạng lưới phát triển quốc gia.
Thực tế tại Việt Nam đã xuất hiện nhiều dấu hiệu chuyển mình tích cực. Đại học Quốc gia Hà Nội phát triển các chương trình liên ngành gắn với doanh nghiệp công nghệ. Đại học Bách khoa TP.HCM đẩy mạnh hệ sinh thái khởi nghiệp sáng tạo. Đại học Huế khai thác thế mạnh di sản và y dược để kết hợp đào tạo với phát triển du lịch, chăm sóc sức khỏe. Ở Đắk Lắk, Đại học Tây Nguyên cho thấy rõ hình ảnh của một đại học vùng: vừa đào tạo nhân lực nông – lâm – y, vừa đồng hành cùng doanh nghiệp cà phê, hồ tiêu, cao su và năng lượng tái tạo, qua đó thúc đẩy phát triển bền vững cho toàn bộ khu vực Tây Nguyên.
Muốn xây dựng một đại học như thế, trước hết cần bắt đầu từ văn hóa lãnh đạo. Trong nhiều thập niên, đổi mới giáo dục thường được gắn với cải tiến chương trình, đầu tư công nghệ hay cơ sở vật chất. Nhưng ở nền tảng sâu xa hơn, chính phong cách lãnh đạo mới là yếu tố quyết định. Triết lý “lãnh đạo phục vụ” cần được đặt ở trung tâm. Khác với mô hình tập trung quyền lực và kiểm soát, lãnh đạo phục vụ hướng đến việc lắng nghe, thấu cảm, trao quyền và nuôi dưỡng sự phát triển của từng giảng viên, sinh viên. Khi người đứng đầu xác định mình “phục vụ trước tiên”, văn hóa học thuật nhân văn sẽ hình thành, nơi mỗi cá nhân được tôn trọng và khích lệ phát triển.
Điều này càng có ý nghĩa trong bối cảnh các trường đại học đang bước vào giai đoạn tự chủ. Tự chủ không đồng nghĩa với thương mại hóa giáo dục, càng không phải biến trường thành doanh nghiệp bán bằng cấp. Tự chủ phải đi liền với trách nhiệm xã hội, với cam kết đào tạo ra những con người đáp ứng nhu cầu của doanh nghiệp nhưng đồng thời không xa rời sứ mệnh vì cộng đồng. Một nhà lãnh đạo biết phục vụ sẽ giúp nhà trường tự chủ vững vàng mà vẫn giữ trọn sứ mệnh xã hội.
Song hành với đó là đổi mới sáng tạo có trách nhiệm. Trong môi trường giáo dục đại học, đổi mới không chỉ nằm ở công nghệ, mà quan trọng hơn là ở tư duy lại mô hình dạy và học, cấu trúc quản trị và mối quan hệ giữa nhà trường với xã hội. Ở lớp học, đổi mới có nghĩa là chuyển từ cách học thụ động sang học trải nghiệm, học qua dự án, học bằng việc giải quyết các thách thức thực tiễn của cộng đồng. Trong quản trị, đổi mới đồng nghĩa với áp dụng dữ liệu lớn, trí tuệ nhân tạo, nhưng phải đi kèm minh bạch, phản biện và trách nhiệm xã hội. Trong mối quan hệ với xã hội, đổi mới thể hiện ở sự chủ động của đại học trong giải quyết các vấn đề địa phương: từ thích ứng biến đổi khí hậu ở miền Trung, phát triển nông nghiệp xanh ở Tây Nguyên, cho tới bảo tồn văn hóa và di sản ở Huế, Hội An.
Đổi mới ấy phải luôn gắn liền với trách nhiệm. Trách nhiệm với sinh viên nghĩa là bảo đảm không ai bị bỏ lại phía sau. Trách nhiệm với cộng đồng nghĩa là mọi nghiên cứu phải hướng đến giải pháp thiết thực. Trách nhiệm với thế hệ tương lai nghĩa là giáo dục luôn đi đôi với bảo vệ môi trường. Chỉ khi đổi mới gắn với trách nhiệm, giáo dục đại học mới thật sự đồng hành cùng mục tiêu phát triển bền vững.
Từ đó hình thành một hệ sinh thái mở, nơi trường đại học trở thành “nút giao” của mạng lưới phát triển. Ở đó có sự kết nối chặt chẽ giữa doanh nghiệp, chính quyền, tổ chức xã hội, viện nghiên cứu và cả thiên nhiên. Trường đại học không chỉ là nơi cấp bằng, mà còn là nơi cung cấp nhân lực, giải pháp, ý tưởng và tinh thần cho xã hội. Ở Đắk Lắk, mô hình hợp tác giữa Đại học Tây Nguyên và doanh nghiệp cà phê trong nghiên cứu giống mới, ứng dụng công nghệ chế biến sạch, đồng thời đào tạo sinh viên thực hành tại nông trại và nhà máy là minh chứng rõ ràng. Ở miền Trung, Đại học Huế cùng doanh nghiệp du lịch xây dựng sản phẩm du lịch di sản và du lịch y tế. Ở Hà Nội và TP.HCM, nhiều trường kỹ thuật hợp tác doanh nghiệp công nghệ để ươm tạo start-up trong lĩnh vực trí tuệ nhân tạo và dữ liệu lớn. Tất cả đều cho thấy tri thức khi bước ra khỏi sách vở đã trở thành lực lượng trực tiếp kiến tạo kinh tế – xã hội.
Để biến những định hướng đó thành hành động, cần những bước đi đột phá. Trước hết là xây dựng chuẩn năng lực tương lai, trong đó tích hợp kỹ năng số, kỹ năng xanh, tư duy liên ngành và đạo đức nghề nghiệp. Tiếp đến là triển khai học kỳ doanh nghiệp, học kỳ cộng đồng, tạo cơ hội để sinh viên vừa học, vừa làm, vừa cống hiến. Thứ ba là phát triển hệ sinh thái khởi nghiệp sáng tạo với vườn ươm, quỹ đầu tư nhỏ, hành lang thử nghiệm ý tưởng. Thứ tư là thúc đẩy tự chủ gắn với trách nhiệm giải trình, trong đó công khai tỷ lệ việc làm của sinh viên, mức độ hài lòng của doanh nghiệp, số lượng sáng kiến xã hội mà trường tạo ra. Cuối cùng, cần hình thành liên minh đại học – doanh nghiệp – địa phương, để mỗi trường gắn với một lĩnh vực mũi nhọn, cùng xây dựng nguồn nhân lực đặc thù cho từng vùng.
Năm đột phá này không chỉ giúp giáo dục đại học hội nhập quốc tế, mà còn trực tiếp hiện thực hóa mục tiêu của Nghị quyết 68: biến khu vực kinh tế tư nhân thành động lực phát triển nhờ có một lực lượng nhân lực chất lượng cao, được đào tạo bài bản và gắn bó với doanh nghiệp cũng như cộng đồng.
Tuy nhiên, để các trường đại học có thể thực hiện được sứ mệnh ấy, Nhà nước cần tạo hành lang chính sách thuận lợi. Đó là việc đặt hàng đào tạo nhân lực chiến lược cho các ngành số, ngành xanh, y tế và nông nghiệp công nghệ cao. Đó là đổi mới hệ thống kiểm định chất lượng, trong đó bổ sung tiêu chí tác động xã hội và môi trường. Đó là khuyến khích hợp tác công – tư, miễn giảm thuế cho doanh nghiệp đầu tư vào giáo dục. Và quan trọng không kém, cần xây dựng bản đồ kỹ năng quốc gia, kết nối dữ liệu giữa thị trường việc làm và hệ thống đào tạo, giúp định hướng chính xác cho cả nhà trường lẫn người học.
Giáo dục đại học Việt Nam hôm nay không chỉ đào tạo người lao động, mà còn phải kiến tạo công dân – những con người biết học tập suốt đời, biết làm việc sáng tạo, biết chung sống hòa hợp và biết cống hiến cho xã hội. Con đường này bắt đầu từ việc xây dựng văn hóa lãnh đạo phục vụ, tiếp tục bằng đổi mới sáng tạo có trách nhiệm và hoàn thiện ở hệ sinh thái mở.
Đại học Tây Nguyên đã chứng minh: khi nhà trường gắn bó với doanh nghiệp cà phê, năng lượng và y tế, khi sinh viên được học và làm ngay trong môi trường thực tiễn, khi nghiên cứu khoa học được ứng dụng trực tiếp trên đất đỏ bazan, thì tri thức đã thực sự trở thành lực lượng sản xuất trực tiếp. Từ giảng đường đến hệ sinh thái tri thức không còn là khẩu hiệu, mà là con đường tất yếu để Việt Nam vừa phát triển khu vực kinh tế tư nhân, vừa bảo đảm công bằng xã hội, vừa hướng tới một tương lai bền vững.
Trong kỷ nguyên mới, giáo dục đại học chính là cánh cửa mở ra tương lai đó – một tương lai mà con người vừa là mục tiêu, vừa là động lực phát triển.
Hà Quyên
