Từ những “viên Collagen” được quảng cáo như thần dược, vụ Ngân 98 bị khởi tố đã phơi bày thực tế: niềm tin công chúng bị đem ra mua bán.
Một viên “Collagen giảm cân” có thể được livestream hàng giờ với ánh đèn rực rỡ, giọng nói hào hứng và hàng nghìn lượt bình luận “chốt đơn”. Đằng sau lớp vỏ sáng bóng ấy, là câu chuyện không còn mới: danh tiếng được dùng như tem chống hàng giả, còn niềm tin công chúng trở thành thứ vốn liếng sinh lợi nhanh nhất trên mạng xã hội.
Vụ Võ Thị Ngọc Ngân (Ngân 98) vừa bị khởi tố, tạm giam về tội sản xuất, buôn bán hàng giả là thực phẩm đã trở thành ví dụ điển hình. Những “liệu trình giảm cân, viên Collagen đẹp da” được gắn mác hàng tặng, nhưng thực chất là sản phẩm không công bố, không phép, thậm chí có chứa chất cấm như sibutramine và phenolphthalein – hai hoạt chất bị cấm trong thực phẩm vì nguy cơ tim mạch và ung thư.
Hệ thống phân phối tinh vi, công ty thay người đại diện liên tục, dòng tiền luân chuyển qua hàng loạt tài khoản, doanh thu ước tính hàng trăm tỷ đồng. Một mô hình kinh doanh bài bản – chỉ có điều, được dựng trên nền tảng của hàng giả và niềm tin thật. Nhưng Ngân 98 không phải trường hợp duy nhất. Trước đó, vụ kẹo rau Kera – sản phẩm từng gắn tên tuổi của Hoa hậu, KOL và các nhân vật mạng xã hội nổi tiếng – cũng bị khởi tố vì quảng cáo sai sự thật, thành phần không đạt công bố. Hàng chục nghìn hộp kẹo được bán ra, hàng vạn người tiêu dùng tin rằng họ đang “ăn rau trong kẹo”, trong khi thực tế chỉ là đường, hương liệu và một tỷ lệ chất xơ chưa tới 1%.
Cả hai vụ đều có điểm chung: người nổi tiếng bán hàng, công chúng tin vào hình ảnh hơn là kiểm chứng, và pháp luật chỉ vào cuộc khi hậu quả đã thành hình. Trong thế giới online, ánh đèn của buổi livestream dường như sáng hơn ánh sáng của lý trí. Khi người nổi tiếng đứng trước ống kính, họ không chỉ bán sản phẩm – họ bán sự tin tưởng, thứ hàng hóa vô hình nhưng có sức mua lớn nhất. Một lời nói, một cái gật đầu, một nụ cười – đủ khiến hàng ngàn người sẵn sàng chuyển khoản. Đó là khoảnh khắc niềm tin được thương mại hóa, và “thị trường đạo đức” bắt đầu méo mó.
Khi người nổi tiếng trở thành nhà buôn niềm tin
Ở giai đoạn đầu của mạng xã hội, người nổi tiếng – từ ca sĩ, hoa hậu đến streamer – là biểu tượng của phong cách sống, truyền cảm hứng và lan tỏa giá trị tích cực. Nhưng vài năm gần đây, họ trở thành mắt xích trung tâm của nền kinh tế “KOL hóa” mọi thứ, từ mỹ phẩm, thuốc giảm cân đến thực phẩm chức năng. Một đoạn clip ngắn, một bài review “chân thành” hay một buổi livestream vài tiếng có thể mang lại doanh thu bằng cả năm làm nghệ thuật. Và thế là, rất nhiều người đánh đổi uy tín lấy lợi nhuận, bất chấp họ không hiểu sản phẩm, không biết nguồn gốc, thậm chí không cần kiểm chứng công dụng.
Pháp luật Việt Nam đã có quy định về quảng cáo thực phẩm, về công bố sản phẩm và xác nhận nội dung quảng cáo. Nhưng vùng xám nằm ở chỗ: khi quảng cáo diễn ra dưới hình thức “trải nghiệm cá nhân”, “chia sẻ cảm nhận”, “tặng quà kèm” hoặc livestream bán hàng, người nói không tự nhận là quảng cáo, nền tảng mạng xã hội không chịu trách nhiệm, và người tiêu dùng lại tin rằng “chị ấy dùng nên mới tốt thật”. Cơ quan chức năng, trong nhiều trường hợp, chỉ xuất hiện khi hậu quả đã thành hình – khi người tiêu dùng phản ánh, khi báo chí vào cuộc, hoặc khi doanh thu đạt đến hàng chục tỷ đồng.
Còn những người nổi tiếng kia? Họ luôn có cùng một câu nói khi bị điều tra: “Tôi chỉ là người quảng bá, không biết sản phẩm sai phép.” Nhưng khi họ nhận tiền, nhận phần trăm doanh thu, hoặc đứng tên góp vốn, họ không còn là “người quảng bá vô ý thức”, mà đã trở thành chủ thể thương mại – nghĩa là chịu trách nhiệm pháp lý và đạo đức như bất kỳ doanh nhân nào.
Vấn đề nằm ở chỗ: mạng xã hội đã biến mỗi người nổi tiếng thành một “thương hiệu”, và thương hiệu ấy được dùng để bán bất cứ thứ gì – kể cả niềm tin. Họ hiểu rất rõ sức ảnh hưởng của mình, nhưng lại coi đó là công cụ kiếm tiền, không phải là trách nhiệm với cộng đồng. Khi ánh hào quang biến thành cái khiên che chắn cho vi phạm, đạo đức nghề nghiệp trở thành thứ hàng khuyến mãi rẻ tiền.
Hàng giả, niềm tin đang bị tội phạm mạng khai thác
Không chỉ hàng giả, mà niềm tin cũng đang bị tội phạm mạng khai thác. Để nhìn sâu hơn vào hiện tượng này, chúng tôi trao đổi với Thượng tá Nguyễn Hữu Lài, nguyên Phó Chánh văn phòng cơ quan điều tra Công an thành phố Đà Nẵng, nhận định: “Các vụ việc như Ngân 98 hay Kera cho thấy tội phạm mạng xã hội đang thay đổi bản chất. Họ không chỉ làm hàng giả, mà tạo ra niềm tin giả – một sản phẩm tinh vi hơn, nguy hiểm hơn, bởi nó không thể kiểm định bằng máy móc. Khi người nổi tiếng tham gia chuỗi này, niềm tin đó có ‘chứng nhận xã hội’, khiến cơ quan quản lý càng khó can thiệp sớm.”
Theo Thượng tá Nguyễn Hữu Lài, mô hình “KOL bán hàng online” tiềm ẩn ba rủi ro lớn:
Một là, Thiếu cơ chế kiểm duyệt quảng cáo về sức khỏe, làm đẹp, thực phẩm chức năng trên mạng xã hội.
Hai là, Người nổi tiếng chưa ý thức được trách nhiệm pháp lý, dù họ nhận thù lao hoặc góp vốn.
Ba là, Dòng tiền giao dịch phi chính thức qua ví điện tử, tài khoản cá nhân, khiến công tác truy xuất nguồn gốc, điều tra tội phạm tài chính gặp nhiều khó khăn.
Ông nhấn mạnh: “Đây là dạng tội phạm ẩn, phi vật chất, mà vũ khí chính là niềm tin. Muốn ngăn ngừa, phải có cơ chế xác minh tài khoản thương mại của KOL, đồng thời buộc nền tảng mạng xã hội chịu trách nhiệm liên đới khi để quảng cáo sai sự thật phát tán.” Vị chuyên gia cũng đề xuất cần sửa luật quảng cáo và luật thương mại điện tử, bổ sung quy định về trách nhiệm xã hội của người có ảnh hưởng, yêu cầu mọi quảng cáo sản phẩm y tế, thực phẩm trên mạng xã hội phải được thẩm định nội dung như trên truyền hình.
Ở góc nhìn truyền thông, Nhà báo Nguyễn Thanh Tùng, phân tích thêm: “Điều đáng lo không chỉ là sản phẩm giả, mà là ‘cơn khát được tin’ trong xã hội mạng. Người trẻ tin vào thần tượng như tin vào bác sĩ, vì họ cảm thấy được chia sẻ, được dẫn dắt. Khi KOL bán hàng, đó không còn là thương mại, mà là một dạng tín ngưỡng tiêu dùng.”
Nhận định của các chuyên gia cho thấy, những “viên Collagen” hay “kẹo rau” chỉ là bề nổi của một thị trường ngầm – nơi niềm tin bị thao túng bằng công nghệ, thuật toán và hào quang mạng xã hội. Khi người nổi tiếng có thể bán bất cứ thứ gì, từ câu chuyện cá nhân đến sản phẩm làm đẹp, điều đáng sợ nhất không phải là hàng giả, mà là hệ sinh thái niềm tin thật đang dần bị giả mạo.
Cơ quan chức năng vào cuộc – nhưng niềm tin cần được bảo vệ từ gốc. Vụ Ngân 98 cho thấy sự quyết liệt mới của cơ quan điều tra: khởi tố, tạm giam, giám định sản phẩm, truy dòng tiền, mở rộng mạng lưới đồng phạm. Đây là tín hiệu tích cực – pháp luật đang bắt đầu coi việc sản xuất và kinh doanh TPCN giả là tội phạm nghiêm trọng, chứ không chỉ xử phạt hành chính.
Tuy nhiên, cuộc chiến chống hàng giả online vẫn còn rất dài:
Thứ nhất, khung pháp lý chưa bắt kịp thực tiễn “livestream hóa thương mại”. Khi quảng cáo truyền hình phải xin phép, thì livestream lại “trôi” trên hàng chục nền tảng, khó kiểm chứng, khó lưu bằng chứng.
Thứ hai, trách nhiệm của sàn thương mại điện tử và nền tảng mạng xã hội chưa được xác định rõ – họ hưởng lợi từ lượt xem, doanh thu quảng cáo, nhưng chưa chịu trách nhiệm pháp lý nếu người bán vi phạm.
Thứ ba, người tiêu dùng vẫn dễ dãi, sẵn sàng tin vào thần tượng, vào câu chuyện “đẹp da sau 7 ngày”, “giảm 5 ký sau 2 liệu trình”, mà không đọc nổi nhãn công bố sản phẩm.
Vì vậy, xử lý cá nhân Ngân 98 là cần thiết, nhưng chưa đủ. Nếu hệ thống giám sát quảng cáo và quản lý TPCN không thay đổi, những “Ngân 99, Ngân 100” khác sẽ xuất hiện. Đây là lúc cần một cơ chế kiểm soát toàn diện: Quy định rõ KOL/KOC phải đăng ký quảng cáo, chịu trách nhiệm như doanh nghiệp; Sàn thương mại điện tử và mạng xã hội phải phối hợp xác minh nguồn gốc sản phẩm; Cơ quan quản lý cần lập cơ sở dữ liệu công khai về TPCN đã công bố, đã xử phạt, để người dân tra cứu dễ dàng; Và quan trọng hơn cả: truyền thông phải tiếp tục “đánh” vào nhận thức, để mỗi cú click “mua ngay” phải đi cùng sự tỉnh táo. Bởi niềm tin, một khi đã bị livestream và bán rẻ, thì không thể mua lại bằng bất kỳ bản án nào.
Cái giá của niềm tin ảo
Nhìn lại, từ “kẹo rau Kera” đến “viên Collagen của Ngân 98”, bản chất đều không nằm ở công thức hóa học, mà nằm ở công thức của sự tin tưởng. Khi công chúng tin rằng người nổi tiếng không thể lừa mình, khi mạng xã hội biến cảm xúc thành công cụ bán hàng, sự thật luôn đến sau – và đắt giá hơn nhiều lần.
Ngân 98 từng là biểu tượng cho lối sống “nóng bỏng – thẳng thắn – tự tin”. Nhưng chính sự “tự tin” ấy, khi không đi cùng hiểu biết và đạo đức nghề nghiệp, đã biến thành sự liều lĩnh. Cô không chỉ sản xuất hàng giả, mà còn góp phần làm giả niềm tin – thứ tài sản xã hội quý nhất trong thời đại thông tin.
Pháp luật có thể xử lý hành vi cụ thể, nhưng không thể sửa chữa sự hoài nghi mà những vụ việc như vậy để lại trong lòng người tiêu dùng. Một người từng tin thần tượng, sau cú sập niềm tin, sẽ không chỉ mất tiền – họ mất luôn khả năng tin tưởng. Và đó mới là hậu quả lớn nhất.
Chúng ta đang sống trong thời đại mà “sự thật” có thể được lọc bằng ánh sáng, chỉnh sửa và hiệu ứng. Nhưng sức khỏe, đạo đức và niềm tin thì không có filter. Không có Collagen nào làm đẹp được lương tâm; không có viên rau nào “detox” được sự dối trá.
Ngân 98 có thể bị xét xử vì sản xuất hàng giả, nhưng xã hội cũng đang tự xét xử chính mình: vì đã để danh tiếng trở thành công cụ kiếm tiền bất chấp, để người nổi tiếng “đóng gói” niềm tin và phát sóng trực tiếp từng ngày. Pháp luật cần nghiêm – nhưng mỗi người dân cũng cần tỉnh táo. Bởi khi niềm tin đã bị livestream, điều duy nhất còn lại phải là lý trí thật.
